9 تغییر جسمی و روحی دوره نوجوانی + آسیب‌های دوران بلوغ

دوران بلوغ و نوجوانی یکی از سخت‌ترین مراحل زندگی برای والدین و نوجوانان است. شناخت دوره نوجوانی و ویژگی های دوران بلوغ به والدین در مدیریت رفتارهای پرخطر و گذر موفقیت‌آمیز فرزندشان از دوران نوجوانی و رسیدن به مرحله جوانی کمک می‌کند. در این مقاله ابتدا مروری خواهیم داشت بر مهم‌ترین تغییرات جسمی، روحی و عاطفی دوران بلوغ و سپس راهکارهایی برای ارتباط بهتر با فرزند نوجوان ارائه خواهد شد:

تغییرات و خطرات دوران بلوغ

1. تغییرات زیستی، جسمانی که به سرعت منجر به تغییرات روانشناختی می‌شوند: رشد سینه‌ها و اندام تناسلی، رشد موهای زائد، جوش و آکنه و شروع قاعدگی مهترین تغییرات جسمانی و زیستی در دوران بلوغ دختران هستند که آنها را سردرگم و نگران می‌کند. هم در دختران و هم در پسران، ترشح هورمون‌های فوق کلیوی و غدد جنسی همراه با ترشح غده هیپوفیز به تغییرات سریع در اندازه و قدرت استخوان‌ها، ماهیچه‌ها و سیستم اعصاب مرکزی منتهی می‌شود.

همزمانی همه این تغییرات با هم، نوجوان را در انطباق و هماهنگی با این تغییرات دچار مشکل می‌کند. ممکن است از رویارویی با دیگران خجالت زده شوند و یا حتی از چنین موقعیت‌هایی فرار کنند. به خصوص قاعدگی در دختران و انزال شبانه در پسران، آنها را دچار اضـطـراب و احساس گناه می‌کند. هر نوجوانی برای سازگاری با تغییرات دوران بلوغ به زمان و شرایط متفاوتی نیاز دارد.

2. حساسیت به ظاهر در دوران بلوغ: دختران و پسران نوجوان به شدت نسبت به ظاهر خود حساس هستند. از آنجایی که تغییرات سریع جسمانی، ظاهر نوجوان را تحت تاثیر قرار می‌دهد، "چگونه به نظر می‌رسم؟" تبدیل به یکی از سوالات اصلی نوجوان می‌شود و دست به هر کاری می‌زند که جذاب‌تر به نظر برسد. بعضی از نوجوانان ممکن است ساعت‌ها جلوی آینه بایستند تا بفهمند که چطور به نظر می‌رسند، به خصوص در چشم جنس مخالف.

برخی نیز با این فکر که ظاهر خوبی ندارند از جمع فرار کرده و روز به روز اعتماد به نفسشان پایین‌تر می‌آید. وسواس بیش از اندازه نسبت به ظاهر یکی از آسیب های دوران بلوغ است که می‌تواند به اختلال بدشکلی بدنی نیز تبدیل شود و پیامدهایی چون افسـردگی، افت تحصیلی و ضعف در مهارت‌های اجتماعی را در پی داشته باشد.

3. تمایل به جنس مخالف: تغییرات مربوط به غدد و هورمون‌های جنسی، منجر به تمایل شدید به جنس مخالف در نوجوانان می‌شود. اگر در دوران بلوغ، نوجوانان نتوانند در رفتار با جنس مخالف به تعادل و هماهنگی دست یابند، احتمال دارد برای همیشه در برخورد با جنس مخالف، ناشیانه رفتار کرده و مشکلاتی را تجربه کنند. این تمایل به جنس مخالف با افزایش سن، بیشتر می‌شود اگر چه نوجوانان بزرگ‌تر قادر به سرکوبی و کنترل این کشش خواهند بود. باید توجه داشت این تمایل هم جسمانی و هم روانشناختی است.

والدین باید بدانند اگرچه خودارضایی تا حدودی در نوجوانی می‌تواند طبیعی باشد اما والدین باید مراقب هرگونه رفتار جنسی زودهنگام در نوجوانان باشند؛ زیرا می‌تواند به احساس گناه شدید و اضطراب و حتی مسائل روانشناختی جدی‌تری در نوجوان منتهی شود.

4. تحول شناختی و آغاز تفکر منطقی و بزرگسالانه در دوران بلوغ: نوجوانان به تدریج قادر به درک روابط منطقی، تفکر انتزاعی، پیش‌بینی آینده و تفکر ترکیبی خواهند شد. اگر چه این توانایی‌ها در اواخر دوره نوجوانی به تکامل نهایی خواهند رسید. تصمیم‌گیری‌های عجولانه و عموماً اشتباه نیز یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شناختی دوره نوجوانی به شمار می‌رود.

5. توجه به هویت شغلی: بیشتر نوجوانان در مورد شغل آینده خود افکاری دارند و به مرور اهمیت یک شغل خوب در زندگی بزرگسالان را درک خواهند کرد. در کشورهایی که شرایط کاری و اقتصادی خوب نیست یکی از خطرات دوران بلوغ این است که نوجوانان سطح بالایی از اضطراب و پریشانی را تجربه می‌کنند که به بی انگیزگی تحصیلی و شغلی منتهی می‌شود.

6. رفتارهای هیجانی، عاطفی: پرکاری تیروئید در بین نوجوانان شیوع بالایی دارد که به بی ثباتی هیجانی و فعالیت بیش از اندازه منجر می‌شود. این بی‌ثباتی هیجانی به کم صبری و عدم تحمل و در نتیجه تصمیم‌گیری عجولانه بدون در نظر گرفتن پیشایندها و پیامدها همراه است. بیشتر نوجوانان، در دوران بلوغ، دوره‌هایی از خشم و ناامیدی عمیق و گذرا را تجربه می‌کنند. از این رو شکست تحصیلی، دنبال نکردن علائق، تماشای مدام تلویزیون یا گوش دادن زیاد به آهنگ در نوجوانان طبیعی است.

به دلیل همین بی‌ثباتی هیجانی، افکار و اعمال ناگهانی مربوط به خودکشی، خلق متغیر (یک لحظه ناراحت و لحظه‌ای بعد خوشحال)، پرخاشــــگری و هیجانات طوفانی از جمله خطرات دوران بلوغ است.

7. رویاپردازی: نوجوانان اغلب مرزهای واقعیت را در رویا می‌شکنند و بسیاری از امیال و خواسته‌های خود را در تخیلات خویش برآورده می‌سازند. این رویاپردازی می‌تواند به قدرت تصمیم‌گیری و ثبات هیجانی آنها در آینده کمک کند. البته رویاپردازی زیاد می‌تواند به رویاهای روزانه، فرار از واقعیت، ساختن یک جهان فانتزی و حتی تبدیل کردن نوجوان به یک هنرمند خلاق منجر شود.

8. انتخاب و پرستش قهرمان: اغلب نوجوانان یک هنرمند یا فوتبالیست معروف، معلم یا یکی آشنا را به عنوان فردی تاثیرگذار در ذهن خود می‌پرورانند و شروع به تقلید مستقیم یا غیرمستقیم از وی می‌کنند. یکی از خطرات دوران بلوغ این است که فرد مورد ستایش، ممکن است عضو یک گروه خلافکار بوده و یا به طور کلی ویژگی‌های منفی داشته باشد.

9. علاقه به وقت گذراندن با دوستان و تفریح: نوجوانان به شدت علاقه به تفریح به خصوص تفریح و مهـــــمهانی رفتن با همسالان خود دارند که خانواده باید این نیاز نوجوان را با توجه به شرایط خانوادگی، کنترل و برآورده کنند.

توضیحات تکمیلی دکتر آسیه اناری، عضو هیئت مدیر انجمن روانشناسی بالینی کودک و نوجوان و مدیر مرکز مشاوره یاسان درباره تغییرات دوران بلوغ را در این پادکست گوش دهید یا متن آن را در ادامه بخوانید:

پیش از این دوران نوجوانی به 13 تا 18 سالگی محدود می‌شد اما امروزه این بازه سنی گسترده‌تر شده است و تقریباً از 11 تا 22 سالگی را در برمی‌گیرد.

در هر صورت دوران نوجوانی ویژگی‌های مشخصی دارد؛ ابتدای نوجوانی، اواسط نوجوانی و انتهای نوجوانی.

نوجوانی را نباید یک خط در نظر گرفت بلکه یک مسیر است که کودک با عبور از آن به دوران بزرگسالی می‌رسد. به همین دلیل نوجوانی برزخی بین دوران کودکی و بزرگسالی است و موجب اختلافات زیاد بین فرزند و والدین می‌شود. همراه با این اختلافات اتفاق مهم دیگری هم روی می‌دهد که مربوط به تغییرات جسمی نوجوان است.

در دوران نوجوانی بدن آماده می‌شود مثل یک زن یا مرد بالغ عمل کند. اگر چه نوجوان از نظر قد و اندام‌های تناسلی مانند بزرگسالان است اما از نظر هیجانی، عاطفی و احساسی به رشد کامل نرسیده است. این یعنی اینکه نوجوان مجهز به ابزارها و سلاح‌‌های خطرناکی است اما روش استفاده درست از آنها را یاد نگرفته است؛ چرا که بخش‌هایی از مغز که مسئول کنترل احساسات است هنوز به رشد کافی نرسیده است و همین باعث می‌شود نوجوانی به لبه تیغ نزدیک شود.

گذار درست از دوران نوجوانی موجب بزرگسالی سالم می‌شود؛ گذار درست نیز یعنی مشخص بودن معنا و اهداف زندگی و انتخاب افراد مناسب برای معاشرت.

بحران هویت در دوران نوجوانی

نوجوانی همراه با بحران هویت است و ممکن است خانواده‌ها نگران تغییرات هویتی در نوجوان شوند. دکتر آسیه اناری، عضو هیئت مدیره انجمن روانشناسی بالینی کودک و نوجوان ایران و مدیر مرکز مشاوره یاسان در برنامه هزار راه نرفته به بسیاری از سوالات شما در این زمینه جواب می‌دهد.

همچنین دکتر عطیه سروش، روانشناس بالینی کودک و نوجوان مرکز مشاوره یاسان در این پادکست از بحران هویت در دوران نوجوانی گفته و راهکارهایی برای حل مشکلات این دوره ارائه کرده است که هم می توانید فایل آن را گوش دهید یا متن آن را در ادامه بخوانید:

بسیاری از والدین در دروان نوجوانی فرزندان‌شان با چالش‌های زیادی مواجهه می‌شوند و به جای دریافت احترام و پذیرش از فرزندان بیشتر از آنها لجبازی و پرخاشگری می‌بینند. دانستن تفاوت‌های دوران نوجوانی با دوران کودکی لازمه رابطه خوب والدین با فرزندان است.

دوره نوجوانی (از 11 سالگی شروع می‌شود و تا حدود 23 سالگی ادامه می‌یابد) همراه با تغییراتی است که والدین با آگاهی از این ویژگی‌ها و خصوصیات می‌توانند به درستی با نوجوان‌شان ارتباط برقرار کنند. مهمترین تغییرات دوران بلوغ:

1. تغییرات فیزیکی و جسمی: یکی از اساسی‌ترین تفاوت‌های این سن بروز بلوغ جسمی است که نوجوان را برای نقش یک زن یا یک مرد بالغ و بزرگسال آماده می‌کند. پس والدین باید بدانند چگونه می‌توانند به فرزند نوجوان خود کمک کنند و همراه خوبی برای او باشند تا در این دوران رابطه‌شان با نوجوان دچار چالش نشود و فرزندشان به خوبی این دوران را پشت سر بگذارد.

2. افزایش تمایل برای وقت گذراندن با همسالان: این تمایل نیز بیشتر به دلیل تغییرات جسمی، هورمونی و مغزی در نوجوان ایجاد می‌‌شود. برقراری ارتباط با همسالان برای بیشتر نوجوانان اولویت محسوب می‌شود؛ بنابراین والدین باید بدانند اگر فرزندشان در آستانه سن نوجوانی تمایلی به ارتباطات خانوادگی ندارد، وقت بیشتری را در اتاقش سپری می‌کند و ترجیح می‌دهد بیشتر با همسالان خودش یا جنس مخالف ارتباط داشته باشد، این موارد جزئی از مرحله رشد و کاملاً طبیعی و بهنجار است.

برای کاهش نگرانی والدین توصیه می‌کنیم:

اگر دلبستگی بین والدین و نوجوان به درستی شکل گرفته باشد، یعنی رابطه خوبی بین آنها ایجاد شده باشد، نوجوان در نهایت به ارزش‌ها و روابط خانوادگی خود برخواهد گشت. پس والدین علاوه بر اینکه باید شناخت خوبی نسبت به دوران نوجوانی داشته باشند باید تلاش کنند رابطه مثبتی با نوجوان برقرار کنند و اعتماد به نفس فرزند نوجوانشان را افزایش دهند.

در واقع اگر والدین نگران هستند نوجوان‌شان در رابطه با دوستان و همسالانش آسیب ببیند، بهتر است با تقویت اعتماد به نفس فرزندشان او را در مقابل این آسیب‌ها واکسینه کنند.

چطور اعتماد به نفس نوجوان را تقویت کنیم؟

1. تشویق و تایید نوجوان:  نوجوان را حتی برای تلاش و دستاوردهای کوچک تشویق کنید.

2. اهمیت دادن به نظرات نوجوان: در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی می‌توانید از نظرات فرزند نوجوان خود استفاده کنید.

3. هدایت علایق و استعدادهای نوجوان: با پررنگ کردن توانمندی‌های نوجوان می‌توان حس "من می‌توانم" را در او تقویت کرد. البته قرار نیست نوجوان در همه زمینه‌ها توانمند باشد و والدین باید به او یادآوری کنند که همه افراد هم نقطه ضعف دارند و هم نقطه قوت.

4. سرزنش نکردن: به شیوه درست و در زمان درست از نوجوان انتقاد کنید. انتقاد تند، سرزنش‌آمیز و در حضور دیگران نه تنها باعث بهبود رفتار نوجوان نمی‌شود بلکه موجب پرخاشگری و از بین رفتن اعتماد به نفس در او می‌شود.

همچنین در ادامه دکتر سروش بر ضرورت همراهی والدین با فرزند نوجوان خود در دوران بحران هویت تاکید کرده و راهکارهایی در این زمینه داده است که هم می توانید فایل آن را گوش دهید یا متن آن را در ادامه بخوانید:

یکی از مهمترین چالش‌های دوران نوجوانی "شکل‌گیری هویت" است. هویت یعنی، درک معنای ماهیت وجودی. اگر نوجوان درک کند "چه کسی است و چقدر اهمیت دارد؟" بهتر می‌تواند از خودش مراقبت کند و راحت‌تر به هویت جسمی و روانی خود دسترسی می‌‌یابد.

چه عواملی بر شکل‌گیری هویت نوجوان تاثیر می‌گذارد؟

نقش والدین در این زمینه غیرقابل انکار است. چگونگی همراهی والدین با فرزندان در دوران نوجوانی بسیار حائز اهمیت است. اگر روش‌های تربیتی والدین به گونه‌ای است که توجهی به نوجوان ندارند و او را طرد می‌کند قطعاً شکل‌گیری هویت نوجوان دچار خدشه خواهد شد. اما اگر والدین همدلی و درک متقابل داشته باشند و استقلال نوجوان را به رسمیت بشناسند کمک بسیار بزرگی در ساخت هویت به فرزندشان می‌کنند.

جامعه، تفاوت‌های جنسیتی و تعصبات افراطی نیز می‌تواند روی هویت‌‌یابی نوجوان تاثیرگذار باشند.

پس حل بحران هویت از این جهت مهم است که نوجوان می‌تواند با دنبال کردن معنای زندگی، برای خودش اهدافی را مشخص کند، با مشکلات مقابله و از خود در برابر آسیب‌ها محافظت کند.

هویت یا "من کیستم؟" نوجوان در زمینه‌های مختلف شکل می‌کند:

• هویت فردی: یعنی خودپنداره‌ای که نوجوان درباره خود، خصوصیات، توانمندی‌ها و صفات مثبت و منفی خودش پیدا می‌‌کند. وظیفه والدین هم این است که به نوجوان در رسیدن به هویت درست کمک کنند.

• هویت خانوادگی: این هویت هم به اندازه هویت فردی حائز اهمیت است.  هویت خانوادگی یعنی اینکه فرد بداند چه جایگاهی در خانواده دارد و از چه مدل ارتباطی برای برقراری ارتباط با سایر اعضای خانواده استفاده می‌کند.

• هویت فرهنگی: نوجوان باید به یک گروه، فرهنگ و ارزش خاصی احساس تعلق داشته باشد.

اگر نوجوان در مسیر هویت‌یابی، دچار بی‌ثباتی شد مثلاً دائم رشته تحصیلی، هنری یا ورزش خود را تغییر داد نباید از طرف والدین مورد سرزنش قرار گیرد؛ چراکه این بی‌ثباتی، آزمون و خطایی برای رسیدن به ثبات و شخصیت مستقل است.

پدر یا مادر باید در این شرایط باید درک همدلانی با نوجوان داشته باشند، خود را در جایگاه نوجوان ببینند اما فرزندشان را با دوران نوجوانی خود مقایسه نکنند.

علاقه بسیاری از نوجوانان به ورزشکاران، خوانندگان و بازیگران به این دلیل است که آنها به دنبال الگوهایی هستند تا به کمک آن از بحران هویت عبور کنند. پس والدین باید دسترسی نوجوان به الگوهای نامناسب را کنترل کنند و او را به سوی الگوهای سالم هدایت کنند.

سعی کنید، کنار فرزندتان قرار بگیرید، به او حق مخالفت‌ورزی دهید، روابط دوستانه‌ای با نوجوان‌تان داشته باشید، کمک کنید تا تفکر خلاق را یادبگیرد و برای خود و موقعیتش ارزش قائل شود.

اصول بهبود رابطه والدین با نوجوان

پیوند خانوادگی، پایه و اساس ارتباط بین والدین و فرزندان است. این پیوند می تواند از طریق ارتباط مثبت بیم والد و نوجوان، شناخت رفتار نوجوان، حمایت‌های والدین از فرزندشان و مشارکت پدر و مادر در زندگی فرزندانشان مستحکم تر شود. در ادامه به نکاتی برای بهبود مهارت های ارتباط با نوجوان اشاره می شود:

1. روزانه زمانی به فرزند نوجوان خود اختصاص دهید: یکی از نکات مهم فرزندپروری در دوران نوجوانی نزدیک شدن به نوجوان است برای این کار فعالیتی را پیدا کنید که هر دو شما از آن لذت ببرید، این کار نه تنها رابطه شما با فرزندتان را بهبود می دهد بلکه موجب شناخت شما از روحیات نوجوان تان هم می شود.

2. به حرف‌های نوجوان خود گوش دهید: اجازه دهید فرزندتان صحبت کند. در این مواقع بیشتر شنونده باشید. نوجوان باید احساس کند شما فقط می خواهید بدون قضاوت به صحبت های او گوش دهید. این گونه نوجوان متوجه می شود که شما به او اهمیت می دهید و احترام می گذارید.

3. در مقابل نوجوان، انتقادپذیر باشید: وقتی فرزندتان انتقاد می کند، بلافاصله از خود دفاع نکنید. صحبت ها و انتقادات فرزندتان را شخصی نکنید و به خود نگیرید. اینجا موقعیت خوبی برای بحث و گفتگو است.

4. بازخورد مثبت به فرزندتان بدهید: نه فقط دست آوردهای نوجوان را بلکه خودش را برای آنچه که هست، تشویق کنید. زمانی که والدین بیشتر از آنکه انتقاد کنند، استراتژی تشویق را بکار می برند، فرزندان احساس خوبی درمورد خودشان پیدا کرده و اعتماد به نفس و عزت نفس در آنها افزایش می یابد.

5. صحبت درباره موضوعات که نوجوان با آن مخالف است: فرزندتان را تشویق کنید تا درمورد زندگی، مدرسه و کار آزادانه صحبت کند. صحبت از موضوعاتی که همه مردم نظرات مشابهی درباره آن ندارند را به فرزندتان یاد دهید تا به تفاوت بین انسانها پی ببرد.

6. تشویق به مسئولیت‌پذیری: نوجوان باید مسئولیت مشکلات شخصی خود را بعهده بگیرد؛ درفضایی آرام با او درباره پیامد های احتمالی عملکرد و رفتارش گفتگو کنید. همچنین به تدریج که فرزند شما بزرگ می شود، می تواند مسئولیت های بیشتری را بر عهده بگیرد. بسیار مهم است تا نوجوانان در خانه و کارهای خانه کمک کنند. حتی زمانی که فرزندتان به سن مناسب رسید، او را برای داشتن شغل پاره وقت تشویق کنید.

7. از دوستان فرزندتان بدگویی نکنید: دوستی ها در دوران نوجوانی بسیار مهم هستند. انتقاد کردن از دوستان می تواند منجر به دعوا و درگیری و همچنین دفاع کردن نوجوان از رفتارهای نامعقول  دوستانشان شود. برخی اوقات والدین درباره گروه همسالان فرزندانشان نگران هستند، اما بهتر است به جای انتقاد از دوستان فرزندتان در مورد شاخص های دوست خوب گفتگو کنید. دوستانشان را بشناسید. بهترین روش این است که نوجوان را از بودن با دوستانش محروم نکنید اما خودتان باید بر آنها نظارت داشته باشید. فرصت هایی را فراهم بیاورید که به نوجوان و دوستانش خوش بگذرد مثل دعوت کردن آنها برای شام، یا پارک رفتن و ... .

8. سرویس دادن بیش از حد به نوجوان ممنوع: گاهی والدین به اشتباه برای بهبود ارتباط با نوجوان خود هرگونه امکاناتی را در اختیار فرزند خود می گذارند این درحالی است که انجام هر کاری برای نوجوانتان مفید نیست. این روش می تواند مانع یادگیری فرزندتان در به عهده گرفتن مسئولیت های خودش شود. با توانمندسازی نوجوان به او یاد می دهید تا زمان خود را مدیریت کند، با نیازهای دیگران آشنا شود و نسبت به آنها تعهد داشته باشد.

9. رابطه نوجوان با یک فرد بزرگسال: ارتباط فرزند شما با فردی ( 5 یا 6 سال بزرگتر از نوجوانتان) که ارزش های مثبت و سبک زندگی سالمی دارد، بسیار سودمند است. در واقع این فردی هم می تواند برای فرزند شما الگو باشد و هم در برخی مواقع خواسته های شما را با او مطرح کند.

10. ایجاد فرصت هایی برای ابراز علاقه به اعضای خانواده: اعضای خانواده می توانند علاقه و عشق خود را به هم با بغل کردن و بوسیدن یکدیگر، کمک کردن به هم، پرسیدن از احوال اعضای خانواده نشان دهند.

11. تمرین ارتباط خوب با خانواده: با هم صحبت کنید و نسبت به افکار و احساسات یکدیگر پذیرا باشید. سعی نکنید نظرات خود را تحمیل کنید و یا دیگران را تغییر دهید. کارها را باهم انجام دهید به طوری که هر فرد حس کند به خانواده تعلق دارد. (یک فعالیت مشارکتی مهم در یک خانواده، ترتیب دادن یک شام خانودگی، حداقل یک بار در هفته است.)

12. با دیگران در ارتباط باشید: با دوستان، همسایگان و افراد دیگر در مدرسه و محل کار ارتباط داشته باشید. نوجوان را تشویق کنید تا داوطلبانه کارهایی در مدرسه یا محله مانند کتاب خواندن برای خواهر و برادر یا کمک کردن به همسایه‌ها را انجام دهد.

با وجود بهترین تلاش های والدین برای شناخت نوجوان خود، برخی اوقات بنظر می رسد مشکلات نوجوان شان برای آنها غافلگیر کننده است. در مواجهه با مشکلات جدی تر رفتاری و هیجانی (مانند رفتارهای پرخطر غیر قابل کنترل و یا افسردگی) باید حتماً از روانشناس متخصص نوجوان کمک بگیرید. برای رزرو وقت مشاوره و ارزیابی کلیک کنید.

همچنین می توانید مهارت های فرزندپروری خود را با خواندن کتاب های روانشناسی در زمینه کـــودک و نـــوجـــــوان یا حضور در کـــــارگـــــــــاه های مرتبط  ارتقا دهید.

شیوه دریافت وقت مشاوره

لطفا برای دریافت وقت مشاوره از روانشناسان مرکز مشاوره یاسان از ساعت 9 تا 19 با دو شماره 02126722420 یا 02126722417 تماس بگیرید يا از طریق واتس‌اپ به شماره 09120499760 پیام دهید. راحت ترين مسير براي فارسی زبانان خارج از کشور ارسال پيام از طریق واتس‌اپ به شماره 09935968010 است.