راهنمای جامع فرزندپروری در دوران نوجوانی

دیباچۀ انجمن روان‌شناسی بالینی کودک و نوجوان بر کتاب راهنمای جامع فرزندپروری در دوران نوجوانی 

روان‌شناسی و کاربست آن در زندگی روزمرة آدمی، دیگر زمینه‌ای نامأنوس و غریب در فضای علمی و اجتماعی جامعة ایرانی نیست. خوشبختانه در سایة چنین اقبالی، روان‌شناسی کودک و نوجوان نیز با نگاه تحولی و پیشگیرانة خود، همپای سایر شاخه‌های روان‌شناسی در فضای علمی، آموزشی و درمانی کشورمان بالیده است. در طول تاریخ بلند و تاریخچة کوتاه روان‌شناسی ایرانی، روان‌شناسی کودک و نوجوان و روان‌درمانیِ معطوف به گسترة کودکی و نوجوانی، همواره مورد توجه متخصصان و صاحب‌نظران روان‌شناسی در کشور بوده است. نهال کوچکی که بذرهای آن روزگاری با تلاش بزرگان این رشته بر خاک روان‌شناسی کشورمان کاشته شد، هم‌اینک درختی تنومند است که با همت اساتید و دانش‌پژوهان جوان ایرانی ارتزاق می‌کند و خنکای سایة خویش را بر قامت روان‌شناسی این مرز و بوم می‌گستراند.

بیراه نیست اگر بگوییم شاخۀ روان‌شناسی کودک و نوجوان، پس از طی دوران شکل‌گیری و تحول خویش، امروزه از مهمترین حیطه‌های آشتی بین علم روان‌شناسی نظری و روان‌شناسی کاربردی در جامعۀ ایرانی محسوب می‌شود، زیرا فهم دنیای روانیِ پیچیده و سحرانگیز کودکی و نوجوانی و کشف نحوة ارتباط و تعامل مؤثر و ارتقادهنده با کودک و نوجوان، افزون بر روان‌شناسان، همیشه در کانون توجه گروه‌های مختلف غیرمتخصص؛ ازجمله مربیان، والدین و معلمان نیز قرار داشته است. این دغدغة یگانه و مشابه، از دیرباز فصل مشترکی را برای پیوند روان‌شناسی نظری با روان‌شناسی کاربردی گشوده است. از این رو، روان‌شناسی کودک و نوجوان بایستی علاوه بر حرکت در پیچ‌وخم نظریه‌ها، مفهوم‌سازی‌ها و پژوهش‌های نظام‌دار علمی و به خود خواندن متخصصان روان‌شناسی، نگاهی ویژه نیز به خیل مشتاقان این دانش پراقبال داشته باشد تا از این مسیر، دوشادوش پاسخگویی به پرسش‌های علمی دانش‌پژوهان جوان در فضای دانشگاهی، پاسخگوی پرسش‌های والدین، معلمان و حتی کودکان و نوجوانان نیز باشد. چنین تلاشی، ضمن تطبیق دانش روان‌شناسی با مطالبات و نیازهای زمان، آن را از محصور ماندن در فضای تنگ دانشگاهی و اسیر شدن در حصار چارچوب‌های نظری می‌رهاند.

در همین راستا، با استمداد از عنایت خداوند منان و به یمن همت اهل نظر، «انجمن روان‌شناسی بالینی کودک و نوجوان ایران» در راستای تحقق رسالت‌های آموزشی، پژوهشی و حرفه‌ای خویش، درصدد برآمده است تا پاسخگوی بخشی از نیازهای تخصصی و عمومی در گسترة روان‌شناسی کودک و نوجوان باشد. تلاش برای انتشار آثاری که روان‌شناسی کودک و نوجوان را در دسترس عموم قرار دهد، مورد اهتمام ویژه و مشترک «انجمن روان‌شناسی بالینی کودک و نوجوان ایران» و «انتشارات نسل یاسان؛ وابسته به مرکز مشاورۀ تخصصی کودک و نوجوان یاسان» قرار گرفته است. ضرورت انجام این امر خطیر بر کسی پوشیده نیست؛ لذا کمال مطلوب آن باید به‌تدریج و پس از نقدها و نکته‌سنجی‌های پیاپی ارباب نظر به دست آید. بدین منظور از اساتید، صاحب‌نظران، دانش‌پژوهان، پژوهشگران و مخاطبان غیرمتخصص تقاضا می‌شود با همیاری، راهنمایی و پیشنهادهای راهگشای خویش، این انجمن را در جهت تصحیح مجموعة حاضر و دیگر آثار منتشرشده توسط این انجمن و انتشارات "نسل یاسان" یاری دهند. مؤلفان این آثار به حکم امانت‌داری، نه دانش روان‌شناسی را ــ برخلاف روان‌شناسی و روان‌شناسان زرد ــ می‌آرایند و نه در تنگنای چارچوب‌های نظری محصور می‌مانند. معرفت علمی آنان گاه همان‌قدر شخصی است که معرفت علمی عالمان علوم دیگر، و به همان اندازه محکوم و محتاج نقد است که آرای عالمان دیگر.

پیشگفتار کتاب راهنمای جامع فرزندپروری در دوران نوجوانی 

بسیاری از والدین در بحبوحۀ تغییرات فرزندان خود از دوران کودکی به نوجوانی، دچار افسردگی، اضطراب، ناامیدی و افکار منفی می‌شوند. آنها از خود می‌پرسند چرا فرزندی که با صبر و حوصلۀ بسیار تربیت کرده بودم، به بهترین کلاس‌ها و مدارس فرستاده بودم و همیشه سعی در برآوردن همه نیازهایش به بهترین شکل داشتم، تبدیل به نوجوانی سرکش، نافرمان، بی‌قرار، بی‌انگیزه و گریزان از خانواده شده است؟ بسیاری از والدین در مقابل این تغییرات، با بدخلقی، عصبانیت، مقایسه و تحقیر نوجوان خود و مقصر دانستن والد دیگر واکنش نشان می‌دهند و همۀ زحمات خود در تربیت فرزندی ایده‌آل با آینده‌ای موفقیت‌آمیز را به هدر رفته و بیهوده می‌بینند.

در کتاب‌ها، متون، سخنرانی‌ها و منابع بسیاری بر دوران طلایی زیر پنج سال در رشد و پرورش استعدادها و توانمندی‌های کودکان تاکید شده است. اگرچه این بازۀ سنی بسیار مهم و قابل توجه است، اما دوران نوجوانی زمان تحکیم دستاوردها و تلاش‌های شما در سال‌های کودکی است. به بیان دیگر، گذار موفقیت‌آمیز از دوران کودکی به نوجوانی تضمین‌کنندۀ سلامت روان‌شناختی-جسمانی در بزرگسالی و تحکیم‌کنندۀ آموخته‌های دوران کودکی است.

والدین در بدو تولد انگیزه و توان یادگیری بسیاری در مورد فرزند خود دارند. نووالدین وقت و انرژی زیادی صرف فرزندان خود می‌کنند، اما تحقیقات نشان می‌دهد به مرور زمان و با بزرگ شدن کودکان و همچنین شروع دوران مدرسه- که وقت و انرژی بسیاری از خانواده‌ها می‌گیرد- والدین زمان کمتری با فرزندان خود می‌گذرانند و نکات تربیتی و آموزشی متناسب با سن فرزندان خود را نمی‌آموزند.

این مسئله در دوران نوجوانی به اوج خود می‌رسد. از سویی مسئولیت‌های کاری و خانوادگی والدینی که رفته‌رفته به میانسالی نزدیک می‌شوند، بیشتر شده و از سویی دیگر نوجوانان رفتارهای توأم با لجبازی، پرخاشگری و طلبکاری از خود نشان می‌دهند. ترکیب این دوگانه، خانه را به میدان جنگی بین نوجوان و والدین تبدیل می‌کند که بدون شک بازندۀ آن هر دو طرف ماجرا هستند؛ نوجوان بر سر آیندۀ خود قمار می‌کند و والدین بر سر سرمایه‌های عاطفی و اجتماعی خود. نکته اینجاست که نوجوان توان پایان دادن به این جنگ بیهوده را ندارد؛ زیرا به دلیل رشد ناکافی مهارت‌های شناختی، هیجانی و عاطفی لازم، نیاز به همراهی و درک والدین برای گذار موفقیت‌آمیز به دوران جوانی دارد. شاه‌کلید این گذار در دست والدین است که به ابزاری به نام مهارت‌های فرزندپروری در بلوغ و نوجوانی مجهز شوند.

با پشتوانۀ سال‌ها روان‌درمانی و مشاورۀ فردی و گروهی با نوجوانان و خانواده‌هایشان و در نظر گرفتن دغدغه‌های بی‌پاسخ والدین در این دورۀ تحولی، کتاب پیش رو در تلاش است همچون چراغی روشنگر راه والدین در سنین نوجوانی فرزندانشان باشد. روان‌شناسان، معلمان، مشاوران و همۀ گروه‌هایی که به نوعی با نوجوانان در ارتباط هستند نیز می‌توانند از این کتاب بهرۀ لازم را ببرند. امید است رهنمودهای این کتاب بتواند آرامش و صلح را جایگزین جنگ‌های فرسایشی و ناتمام در خانواده‌های با فرزند نوجوان بکند و آینده‌ای همراه با آرامش و رضایتمندی برای آنها به ارمغان آورد.

دکتر آسیه اناری

بخشی از کتاب راهنمای جامع فرزندپروری در دوران نوجوانی 

گاهی والدین فراموش می‌کنند که فرزندشان از دورۀ کودکی عبور کرده و تحولات جسمی، عاطفی و شناختی او را به یک فرد جوان تبدیل کرده است. به همین علت نوجوان تصور می‌کند از جانب والدین جدی گرفته نمی‌شود؛ در نتیجه اعتمادش به والدینش کاهش پیدا می‌کند.

نوجوانی دورۀ دشواری است که همۀ افراد از این مرحلۀ تحولی عبور کرده‌اند. اما شاید شما یادتان رفته باشد در زمان نوجوانی با چه بحران‌هایی مواجه بودید و دوست داشتید والدین و سایر بزرگسالان این ترس و اضطراب شما را درک کنند. همان‌طور که شما در آن دوره این انتظار را از والدینتان داشتید، حالا فرزند نوجوانتان همین انتظار را از شما دارد. او نیاز دارد شما احساسات و نگرانی‌هایش را بپذیرید و با او مانند یک نوجوان رفتار کنید. یکی از ویژگی‌‌های دورۀ نوجوانی استقلا‌ل‌طلبی است، اما بسیاری از والدین کماکان انتظار دارند فرزند نوجوانشان مثل زمانی که کودک بود از آنها تبعیت کند. در حالی که بها دادن به شخصیت نوجوان و احترام به استقلال او – در عین رعایت برخی مرزها و مسائل- باعث می‌شود نوجوان هم به والدینش احترام بیشتری بگذارد و گذار از نوجوانی به بزرگسالی راحت‌تر طی شود.

هر قدر به‌عنوان پدر و مادر بیشتر به فرزندتان احترام بگذارید، فرزندتان نیز اطمینان و اعتماد بیشتری به شما پیدا می‌کند و احترامش به شما بیشتر می‌شود. یکی از مواردی که در دورۀ نوجوانی به فرزند شما شخصیت می‌دهد، مشورت کردن با او در زمینۀ موارد مربوط به خانه و خود نوجوان است. این کار باعث می‌شود نوجوان احساس کند به نظرات او اهمیت داده می‌شود، در نتیجه عزت نفس و اعتماد به نفسش بیشتر می‌شود. به این ترتیب فرزند نوجوان شما احساس صمیمیت و نزدیکی بیشتری به والدین کرده و راحت‌تر حرفش را با آنها در میان می‌گذارد؛ این ویژگی به‌خصوص در زمان‌هایی که نوجوان قصد انجام کار خطرناکی دارد، به والدین کمک می‌کند تا او را به صورت غیرمستقیم هدایت کنند.

ب) عدم کنترل بیش از حد یا رها کردن نوجوان

والدین باید توجه داشته باشند که احترام گذاشتن به استقلال و تصمیم‌گیری نوجوان به معنای آزاد گذاشتن او برای تجربۀ هر چیز نیست؛ بلکه به معنای همراهی کردن و در عین حال نظارت نامحسوس بر فعالیت‌های نوجوان است. در این دوره نظارت والدین باید به گونه‌ای باشد که نوجوان احساس نکند والدینش او را کنترل می‌کنند. اگر حس کنترل‌گری به نوجوان دست بدهد به شدت لجباز و پرخاشگر می‌شود و تعامل مثبت با پدر و مادرش را از دست می‌دهد. در این راستا لازم است ضمن نظارت نامحسوس، به آزادی‌های مشروع نوجوان احترام بگذاریم. در غیر این صورت، اطاعت بی‌چون و چرای نوجوان از والدین باعث از بین رفتن استعدادها و توانایی‌های بالقوۀ او می‌شود.

نوجوانی دورۀ حساسی است و نوجوان در این دوره به دنبال استقلال، هویت و ثابت کردن خود است. دخالت‌های بیش از اندازه به منظور حفاظت از فرزند نوجوانتان، حتی اگر به نیت خیر و صلاح او انجام گیرد، می‌تواند نتایج معکوس به همراه داشته باشد. بعضی از والدین ممکن است با این احساس که تسلطی بر نوجوانشان ندارند، هر بار که از مسیر درست منحرف می‌شود، او را سرزنش و سرکوب کنند. برخی والدین هم برای پیشگیری از تنش در خانواده هیچ ایرادی از کارهای نوجوان نمی‌گیرند و همۀ مسئولیت را به او می‌سپارند؛ اما هیچ یک از این دو روش صحیح نیست و والدین باید بتوانند بین دادن آزادی به نوجوان و پیروی از قوانین، تعادل برقرار کنند.

پ) وضع قوانین مشخص و روشن

والدین با توجه به انتظاراتی که از فرزندشان دارند باید قوانینی را متناسب با این انتظارات وضع کنند. در نظر داشته باشید که قوانین باید منصفانه، روشن و شفاف باشند و نوجوان بداند شما دقیقاً چه انتظاری از او دارید. همچنین باید پیامدهایی را برای رعایت نکردن قوانین تعیین کنید تا از پایبندی نوجوان به قوانین وضع‌شده اطمینان حاصل کنید. در این صورت فرزندتان می‌داند که در محیطی با مرزهای مشخص و قابل پیش‌بینی زندگی می‌کند. این مسئله نه‌تنها به او حس امنیت می‌دهد، بلکه از شدت لجبازی، مخالفت، بهانه‌جویی و به طور کلی تنش در خانواده می‌کاهد.

قوانین به دو گروه قوانین قابل مذاکره و قوانین غیرقابل مذاکره تقسیم می‌شوند. قوانین غیرقابل مذاکره قوانینی هستند که از ارزش‌ها، ساختار و اعتقادات اخلاقی شما و خانواده شما ناشی می‌شوند و قابل تغییر نیستند. مثلاً سیگار کشیدن، دروغگویی، دزدی یا آسیب رساندن به دیگران. این قوانین شامل چند قانون مهم و اصلی هستند که تغییر نمی‌کنند. تعداد قوانین غیرقابل مذاکره نباید به قدری زیاد باشد که باعث گیج شدن و سردرگمی نوجوان شود. معمولاً در هر خانواده سه یا چهار قانون غیرقابل مذاکره وجود دارد که همۀ اعضای خانواده به آن پایبند هستند.

قوانین قابل مذاکره قوانینی هستند که قابل تغییرند و با توجه به سن و موقعیت نوجوان تغییر می‌کنند. این قوانین را می‌توانید با مشورت نوجوان تعیین کنید. مثلاً میزان پول توجیبی یک نوجوان کلاس چهارمی با یک نوجوان کلاس دهمی متفاوت است. یا یک نوجوان 17ساله می‌تواند ساعات بیشتری بیرون از خانه باشد، مثلاً اجازه داشته باشد تا 8 شب بیرون از خانه بماند؛ منوط به اینکه والدین را در جریان بگذارد که کجاست.

وقتی قوانین را تعیین می‌کنید، توجه داشته باشید که:

• دلایل هر قانون را به طور شفاف و مشخص برای نوجوان توضیح دهید.

• هر قانون باید محدود، جزئی، مشخص و مستقیم باشد.

• قانون باید قابلیت اجرایی و عملیاتی شدن داشته باشد.

• مطمئن شوید که فرزندتان پیام و مفهوم قانون را به خوبی درک کرده است.

• قوانین اندک، مستحکم و باثباتی را در نظر بگیرید.

مهم‌ترین بخش وضع قانون برای نوجوانان، ایجاد ضمانت اجرایی برای این قوانین است. در این راستا، در موقعیتی مناسب، یعنی زمانی که نوجوان و والدین عصبانی نیستند و هر دو می‌توانند در آرامش دربارۀ موضوعات حساس صحبت کنند، ساعاتی را کنار هم بنشینید و در مورد قوانین صحبت کنید. قوانین غیرقابل مذاکره را تبیین کنید و در مورد قوانین قابل مذاکره با نوجوان به توافق برسید. توجه داشته باشید که همه چیز واضح و شفاف باشد. عدم شفافیت در قانون یا پیامدهای آن می‌تواند منجر به سوءاستفاده نوجوان، لجبازی، پرخاشگری و به طور کلی بدتر شدن اوضاع شود.

اگر فرزندتان به قوانینی که با هم وضع کرده‌اید پایبند نبود، باید عواقبی را که از قبل در نظر گرفته‌اید اجرایی کنید. در غیر این صورت شما و قوانین تعیین‌شده اعتبارتان را نزد فرزند نوجوانتان از دست می‌دهید. البته این نکته را هم به خاطر داشته باشید که عواقب تعیین‌شده باید متناسب با میزان اشتباه نوجوان تعیین شود و منطقی و متناسب با شرایط باشد.

درباره نویسندگان راهنمای جامع فرزندپروری در دوران نوجوانی 

دکتر آسیه اناری

دکتر آسیه اناری، موسس و مدیر مرکز مشاوره یاسان با مدرک دکترای تخصصی روانشناسي باليني از دانشگاه شهید بهشتی، یکی از نخبگان جوان عرصه روانشناسی و شاگرد مرحوم دکتر پریرخ دادستان، مادر روانشناسی ایران ( و شاگرد ژان پیاژه، روانشناس معروف فرانسوی) است.

دکتر اناری علاوه بر تدریس در دانشگاه و مشاور راهنمای دانشجویان دکتر، مدتی نیز به عنوان هیئت علمی در دانشگاه شهید بهشتی فعالیت داشته است.

 علاوه بر عضویت در کمیته تخصصی "روانشناسی بالینی کودک و نوجوان" نظام روانشناسی از سال 98 تا کنون، چندین جلد کتاب، پژوهش و مقاله از دکتر اناری در زمینه روانشناسی کودک و نوجوان منتشر شده است.

وی همچنین به عنوان روانشناس در برنامه های تلویزیونی از جمله برنامه هزار راه نرفته حضور داشته است.

سوابق تحصیلی:

• دکتری تخصصی روانشناسي باليني از دانشگاه شهید بهشتی (مهر 90 تا اسفند 94)

• كارشناسي ارشد روانشناسي باليني کودک و نوجوان از دانشگاه شهید بهشتی (مهر 83 تا بهمن 86) 

• کارشناسي روانشناسي باليني از دانشگاه تهران (مهر 79 تا تیر 83)

مسئولیت­های علمی و اجرایی

• عضو هیئت رئیسه انجمن روانشناسی بالینی کودک و نوجوان از 1400 تا کنون

• عضو کمیته تخصصی کودک و نوجوان انجمن ازدواج و خانواده بهزیستی کل کشور از 1399 تا کنون

• عضو کمیته تخصصی "روانشناسی بالینی کودک و نوجوان" نظام روانشناسی جهت بررسی و اعطای پروانه به داوطلبان 1398 تا کنون

• صاحب امتیاز و مدیر انتشارات تخصصی "نسل یاسان"(وابسته به مرکز مشاوره یاسان) 1398 تا کنون

• عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی 1395 تا 1396

• مدیر، موسس و درمانگر مرکز مشاوره تخصصی کودک و نوجوان یاسان 1394 تا کنون

• مسئول طرح بلوغ و نوجوانی بهزیستی کل کشور 1394 تا کنون

• استاد مدعو جهت تدریس دروس تخصصی دوره دکتری و کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی و بالینی کودک و نوجوان دانشگاههای شهید بهشتی و تهران 1392 تا کنون

• عضو نظام روانشناسی و مشاوره 1388 تا کنون

• عضو پیوسته انجمن روانشناسی ایران 1388 تا کنون

تالیفات

• مدیریت رفتاری در سنین 10 تا 14 سالگی؛ راهنمای والدین در نوجوانی؛ 1396، انتشارات "نسل یاسان"(وابسته به مرکز مشاوره یاسان).

• آموزش والدین و توانمندسازی خانواده در بلوغ و نوجوانی (راهنمای مدرسین)؛ 1398، انتشارات سازمان بهزیستی.

• توانمندسازی نوجوان (کتاب کار نوجوان و کتاب کار والدین)؛ 1399، انتشارات "نسل یاسان"(وابسته به مرکز مشاوره یاسان).

• راهنمای جامع والدین در بلوغ و نوجوانی؛ 1400، انتشارات "نسل یاسان"(وابسته به مرکز مشاوره یاسان

برای مشاهده رزومه کامل فعالیت‌های علمی و پژوهشی دکتر آسیه اناری کلیک کنید.

رضوان اناری 

رضوان اناری در رشته علوم ارتباط اجتماعی دانشگاه تهران تحصیل کرده و مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه علامه طباطبایی اخذ کرده است. وی فعالیت حرفه‌ای خود را با خبرنگاری در رسانه‌های مطرح کشور از جمله خبرگزاری ایسنا شروع کرد. او از سال 1396 ترجمه و تالیف کتب روانشناسی را آغاز کرده و به طور تخصصی روانشناسی دوره نوجوانی را ادامه داده است.

تالیفات

• مدیریت رفتاری در سنین 10 تا 14 سالگی؛ راهنمای والدین در نوجوانی؛ 1396، انتشارات "نسل یاسان"(وابسته به مرکز مشاوره یاسان).

• توانمندسازی نوجوان (کتاب کار والدین)؛ 1399، انتشارات "نسل یاسان"(وابسته به مرکز مشاوره یاسان).

• راهنمای جامع والدین در بلوغ و نوجوانی؛ 1400، انتشارات "نسل یاسان"(وابسته به مرکز مشاوره یاسان).

برای مشاهده رزومه کامل فعالیت‌های علمی و پژوهشی رضوان اناری کلیک کنید.

ملاحظه ویژه

یادتان باشد، اگر چالش‌های نوجوانی فرزندتان زندگی روزمره شما را تحت تاثیر قرار داده است توصیه می‌کنیم از یک روانشناس متخصص دوره نوجوانی وقت بگیرید تا همه شرایط شما و نوجوانتان را بررسی کند و بر اساس شرایط خاص خانواده شما، راهنمایی‌تان کنند. از اینجا می‌توانید وقت مشاوره بگیرید: رزرو نوبت مشاوره

کاربر گرامی!

کتاب‌های سفارش داده شده طی 5 تا 7 روز کاری به پست تحویل داده می‌شود. پس از آن زمان دریافت کتاب به آدرس و مسافت شما بستگی دارد.

شما می توانید نسخه الکترونیک کتاب "راهنمای جامع فرزندپروری در دوران نوجوانی" را از طریق فیدیبو تهیه کنید و در حالت آنلاین و آفلاین به آن دسترسی داشته باشید.